Türk Klasikal/Sanat müziğinin tarihi perde iklimiyle bu denli uyumlu, herhangi makamsal bir eserin terennümünü bu kadar berrak ve kolay hatırda tutulur hece çağrışımlarıyla zihinlere yansıtabilecek pratik bir solfej metodunun sözkonusu edildiği yerde, elbette yenilikçi bir notadan bahsetmek gerekecekti.

Bu yöndeki ilk çabayı, “Ra-Dü-Se” Notası önerisi başlığı altında, 18 Mayıs 2011 tarihli Yahoogroups Türk Musıkisi Haberleşme Grubu mesajımda ve bunu izleyen (genelde hep başı-çektiğim) yazışmalarda, katkılara açık olarak, gündeme taşıdım.

Bilhassa Ömer Tulgan ağabeyin, ilkin, ne yazık ki beni hayal kırıklığına uğratmış olan, tepkisel ve negatif yaklaşımları “bombardımanında” aniden büyüyen (bununla birlikte, samimi kanaatlerini paylaşmasından ötürü kendisine müteşekkir olduğum) tartışmalar uzantısında, işte, “Ra-Dü-Se” Notası düşüncesi kısa zamanda elle tutulur bir şekil almış oldu.

Düşüncenin oluşum sürecinde, “Ra-Dü-Se” Notası önerimin katettiği evrelere bir bir temas etmektense, doğrudan bu yeni notasyon sisteminin ilkesel olarak tanımını yaparak konuya girmek ve ardından Eylül 2011 itibariyle zihnimde somutlaşan nihai yazım düsturunu açıklamak istiyorum...

“Ra-Dü-Se” Notası önerisi, güncel internet iletişimi realitesi göz önünde bulundurularak, siber alemde mesajlaşılırken sadece bilgisayar daktilosu ile, Ahenkten bağımsız, çabuk eser/nağme ifade edilebilsin diye düşünülmüş, Türk Klasikal/Sanat müziğine özgü tarihi nazariyat anlayışıyla uyumlu ve “Ra-Dü-Se” Solfeji deşifresine dayalı pratik bir ASCII nota yazımı oluşturma gayretidir.

Diğer bir deyişle, “Ra-Dü-Se” Notası, Yahoogroups Türk Musıkisi Haberleşme Grubu gibi gruplarda mesajlaşılırken, dosya ekleriyle, okunaklı olmayan grafiklerle, Ahenklerle, Transpozisyonlarla, Enharmonik notalarla, vs... uğraşılmaksızın, hızlıca ve pratik olarak makamsal müziğimizi ifade aracı olup, (1) ileride bazı programlara kopyala-yapıştır yöntemiyle rahatlıkla seslendirtilebilir, (2) istenilen ses seviyesinden herhangi perde-düzenine göre başka notalara dönüştürülebilir, (3) “çevrim-içi makamsal müzik erişim arşivi”ne doğru da pekala evrilebilir, (4) kağıtta ve zihinlerde en az yer kaplayan pratiğe dönük bir “Ra-Dü-Se” Nazariyatına dahi geçit verebilir yönde bir formattır.

“Ra-Dü-Se” Notasında “arızi işaret fetişi” yoktur; icra edilen tüm sesleri notasyonda her ayrıntısıyla gösterebilmek derdine düşülmemiştir. İngilizce "bare-bones", yani asgari düzeyde günün koşulları çerçevesinde iş görecek hafiflikte hazırlanmış bu yeni nota sistemi, tarihten gelen “tamam” ve “nim” perdeleri ifadeyle sınırlı olup, entonasyonun meşk ile hallolacağı tezini gözetir.

Düşüncenin temelinde, açıklanagelen “Ra-Dü-Se” Solfejine dayalı, geleneksel meşk yöntemini (çoksesliliği bir amaç olarak illa hiç öne çekmeksizin) pekiştirici ve kolay daktilo edilebilir incelikli bir mimari örüntü yatmaktadır.

Öyle ki, “Ra-Dü-Se” Notası belki gelecekte bir program tarafından rahatlıkla kod olarak algılanabilecek ve Porte görseline (keza, diğer notalara) dönüştürülebilecek, hatta cep telefonlarından kısa mesaj (SMS) biçiminde derneklerarası acil/nadir eser nüshalarının gönderiminde bile kullanılabilecektir.

Hemen altını çizmeliyim ki, “Ra-Dü-Se” Notası, Arel-Ezgi-Uzdilek yazımını ne notasyon olarak, ne sistem olarak ikame etmeye dönük vazedilmediği gibi, makam perdelerini “layıkıyla” temsil edebilme, yahut matematiksel/kuramsal kesin temellere raptetme, hele hele “Batı müzik camiası da bizi anlasın” kaygısıyla ortaya konmuş hiç değildir. Nitekim, nüansların/dinamiklerin/çalgı partilerinin kullanımı gibi, Do-Re-Mi Notası & Solfejinin Avrupa ile uyum istikametine zorladığı “prosedürel – ideolojik kaygıları” öne çekmez.

Ayrıca, sevgili Ömer Tulgan’ın – başlangıçtaki Hamparsum-yanlısı sert tepkilerine karşı savunduğum üzere – “Ra-Dü-Se” Notası, değil Hamparsum, hiçbir Huruf Nota sistemini ikame etmeye yönelik kurgulanmış değildir; nitekim, Hamparsum yahut diğer Huruf Notalar ile rekabet etmek veya bunlarda “inkılap yapmak” niyetiyle katiyyen ortaya atılmamıştır.

Bilakis “Ra-Dü-Se” Notası, Sanatlı müziğimizin tarihi makam-usul terminolojisi ile icra kültürüne kanaatimce en yakın örtüşme sergileyen Kantemir-Osman Dede-Nasır Dede- Hamparsum çizgisinde rahat daktilo edilebilir alternatif bir makamsal notasyon önerisidir ve geleneksel (bunları dayanak almış makamlarımızın doğru kavranabilmesi için korunması şart) perde isimlerini, “meşk dostu”, pratik ve tutarlı ASCII karakerlere izdüşürme ve günün gereklerine uyarlama çabasının bir ürünüdür.

*    *    *

“Ra-Dü-Se” Notasını açıklamaya nihayet geçiyorum.

Sadece ASCII (American Standard Code for Information Interchange) karakterlerine dayanarak ve “Ra-Dü-Se” Solfeji’ne koşut yönde, öncelikle (her oktavda 7 adet) eksen yahut tamam perdelerimizi pestten tize şöyle ifade ederiz:

Demek ki, " - " (eksiltme) işaretini önüne alan -R kaba rast, -D kaba dügah, -S kaba segah, vs... perdelerini temsil edecektir. Zaruret halinde bir oktav daha aşağı inilmek istenirse, bir defa " < " (küçüktür/daha kaba, nerm, pest), yine bundan bir oktav daha aşağısı gösterilmek istenirse iki defa " << " ve üç defa " <<< ", vs... önekleri ile en pest bölgelerin perdeleri ifade edilebilir (örn. <V kaba ırak, <<D en kaba dügah, <<R en kaba rast, <<<V en kaba ırak, vs...).

Buna mukabil, " + " (arttırma) işaretini önüne alan +R gerdaniye, +D muhayyer, +S tiz segah, vs... perdelerinin oktavını vurgulamaktadır. Zaruret halinde daha yukarı bölgelere çıkılmak istenirse, bir kez " > " (büyüktür/tiz) veya iki kez " >> " hatta üç kez " >>> " öneki, yukarıda açıklandığına benzer yönde, kullanılabilecektir (örn. >>R en tiz gerdaniye, >>D en tiz muhayyer, >>>S en tizden tiz segah, vs...).

Perdeleri belirtmede büyük harfler yerine küçük harfler de pekala ikame edilebilecektir (örn. <R = <r  VEYA  >r = >R). Bazı yazıtipleriyle sadece küçük veya sadece büyük harfler daktilo edilebileceği gözönünde bulundurulduğunda, küçük/büyük harf ayrıntısının (tizlik veya pestlik durumunu vurgulamada değerlendirilmesi mümkünken) dışlandığı bu uygulama, olası aksilikleri ve ayırt etme güçlüklerini bertaraf etmeye dönük yerinde bir tedbir olmaktadır.

Devamla, aradaki tarihi "nim" (yarım) perdeler (oktavda 14 adet bulunduğu halde) şöyle olacaktır:

...

-!N       kaba (nerm/pest) saba/uzzal (kaba dik hicaz)

-N^      kaba bayati (kaba nim hisar)

-!H       kaba (nerm/pest) hisar

-H^      acemaşiran

-!V       dik acemaşiran

-V^       geveşt

!R         dik geveşt

R^        şuri (nim zirgule/zengule)

!D         zirgule/zengule

D^        kürdi

!S         nihavend (dik kürdi)

S^        buselik

!C         dik buselik (nişabur)

C^        hicaz

!N        saba/uzzal (dik hicaz)

N^       bayati (nim hisar)

!H        hisar

H^       acem

!V        dik acem

V^       mahur

+!R      dik mahur

+R^     tiz şuri (nim şehnaz)

+!D      şehnaz

+D^     sünbüle

+!S      tiz nihavend (dik sünbüle)

+S^     tiz buselik

+!C      tiz dik buselik (tiz nişabur)

+C^     tiz hicaz

+!N      tiz saba/uzzal (tiz dik hicaz)

+N^     tiz bayati (tiz nim hisar)

+!H      tiz hisar

+H^     tiz acem

+!V      tiz dik acem

+V^     tiz mahur

>!R       tiz dik mahur

>R^      en tiz şuri (nim şehnaz)

>!D       tiz şehnaz

>D^      tiz sünbüle

>!S       en tiz nihavend (tiz dik sünbüle)

>S^      en tiz buselik

>!C       en tiz dik buselik (en tiz nişabur)

>C^      en tiz hicaz

>!N       en tiz saba/uzzal (en tiz dik hicaz)

>N^     en tiz bayati (en tiz nim hisar)

...

Yukarıda görüleceği üzere, " ! " (negasyon) işareti önüne konan tamam perdeler “çeyrek ses ila yarım ses” kadar aşağı; ardına " ^ " (üssü) takısı alan tamam perdeler de “çeyrek ses ila yarım ses” kadar yukarı kımıldatılmaktadırlar. Perdelerin tizlik veya pestlik durumunu belirleyen önekler (<, -, +, >) ise, her zaman en başa yazılmaktadır.

Nim perdelere atfedilen yukarıdaki her simge, gruplandığı bir alttaki veya bir üstteki komşu harfin perdesine enharmonikmişcesine yakındır (örn. C^ = hicaz  DENKTİR  !N = saba). Fakat, Do-Re-Mi Notası & Solfejinden farklı olarak, Makam müziği geleneğinde kapalı döngülü 12-ses Eşit Temperaman veya eşdeğeri bir perde-düzeni sözkonusu olmadığından, ezgi yürüyüşlerinde enharmonik dönüşüm uygulamasından kesinlikle kaçınılmaktadır. Bu, “Ra-Dü-Se” Notası deşifresinin, Batı Porte notasının deşifresinden kilit bir farkıdır.

Böylece, dört oktavlık bir ses-sahası boyunca (oktav başı 21 adet) tüm perdeleri pestten tize gösterebiliriz...

En Alt (en kaba) oktav (en kaba dik geveşt ila kaba geveşt):

(<!R) <R  <R^ <!D  <D <D^ <!S  <S  <S^ <!C  <C  <C^ <!N  <N <N^ <!H  <H  <H^ <!V  <V  <V^

Alt (kaba) oktav (kaba dik geveşt ila geveşt):

(-!R) -R  -R^ -!D  -D -D^ -!S  -S  -S^ -!C  -C  -C^ -!N  -N -N^ -!H  -H  -H^ -!V  -V  -V^

Orta oktav (dik geveşt ila mahur):

(!R) R  R^ !D  D  D^ !S  S  S^ !C  C  C^ !N  N  N^ !H  H H^ !V  V V^

Üst (tiz) oktav (dik mahur ila tiz mahur):

(+!R) +R  +R^ +!D  +D  +D^ +!S  +S  +S^ +!C  +C  +C^ +!N  +N  +N^ +!H  +H +H^ +!V  +V +V^

En Üst (en tiz) oktav (tiz dik mahur ila en tiz mahur):

(>!R) >R  >R^ >!D  >D  >D^ >!S  >S  >S^ >!C  >C  >C^ >!N  >N  >N^ >!H  >H >H^ >!V  >V >V^

Bu durumda, oktavda, oktav hariç 21, oktav dahil 22 perde konuşlanmıştır ve hiçbirinin konumu perde uzayında sabit olmayıp, entonasyonu makama, vaziyete, hatta keyfe göre tayin edilebilecektir. Mesela, “çeyrek ses” alterasyonu pekala “komma” olarak okunabilir. Burada illa bir aralık sayısı telaffuz edilmesi istenirse, denebilir ki, oktavda müteakip 21 adet esnek aralık vardır. Yine de, iki perde arasında, sözgelimi, 8 karakter sayılmaktaysa “de facto” tam dörtlü aralık, 11 karakter sayılmaktaysa, tam beşli aralık bulunacaktır. Bu tür bilgiler, gerekmesi halinde, bir “Ra-Dü-Se” Makam Nazariyatı tahtında ileride etraflıca ayrıntılandırılabilecektir.

“Ra-Dü-Se” notalarına, ikinin katlarıyla tırmanan süre uzunluklarını tayin edecek ASCII takılar aşağıda gösterilmiştir:

R___       iki birlik nota               (2 birim)

R__         birlik nota                    (1 birim)

R_           ikide birlik nota           (1/2 birim)

R             dörtte birlik nota        (1/4 birim)

R\           sekizde birlik nota       (1/8 birim)

R\\         onaltıda birlik nota      (1/16 birim)

R\\\       otuzikide birlik nota    (1/32 birim)

Suslar için ise " * " (yıldız) işareti kullanılacaktır. Bir takının sonuna nokta ( . ) işareti eklendiğinde, nota değerine onun yarısı kadar daha uzunluk katılacağı anlatılmış olur:

*___.     iki birlik artı birlik sus                                    (2/1 + 1/1 = 3/1 birim)

*__.       birlik artı ikilik sus                                           (1/1 + 1/2 = 3/2 birim)

*_.         ikide birlik artı dörtte birlik sus                     (1/2 + 1/4 = 3/4 birim)

*.           dörtte birlik artı sekizde birlik sus                 (1/4 + 1/8 = 3/8 birim)

*\.         sekizde birlik artı onaltıda birlik sus               (1/8 + 1/16 = 3/16 birim)

*\\.       onaltıda birlik artı otuzikide birlik sus             (1/16 + 1/32 = 3/32 birim)

*\\\.     otuzikide birlik artı altmışdörtte birlik sus      (1/32 + 1/64 = 3/64 birim)

Tıpkı Batı Porte notasında olduğu gibi, nota öz değerleri yanlarına nokta aldıkça, bir önceki sürenin yarısı kadarının daha nota öz değerine katılacağını simgelemektedir:

R_..      ikide birlik artı dörtte birlik artı sekizde birlik rast    (1/2 + 1/4 + 1/8 = 7/8’lik)

S.         dörtte birlik artı sekizde birlik segah                          (1/4 + 1/8 = 3/8’lik)

N\...     sekizde birlik artı onaltıda birlik artı otuzikide birlik artı altmışdörtte birlik neva

                                                                     (1/8 + 1/16 + 1/32 + 1/64 = 15/64’lük)

Nota süreleri, görüleceği gibi, perdeyi temsil eden harfin yanına tire ( _ ), sağa yatık kesik ( \ ) veya nokta ( . ) işaretleri eklendikçe çeşitlendirilebilecektir.

Aynı uzunluktaki notalar bitişik yazılmak suretiyle, müşterek süre uzunlukları sondaki süre takısıyla belirtilebilir:

RD_       ikide birlik rast artı ikide birlik dügah                        (1/2 + 1/2 = 1 toplam birim)

NCSC\     her biri sekizde birlik neva, çargah, segah, çargah  (1/8 + 1/8 + 1/8 + 1/8 = 1/2)

-(VHN)      her biri dörtte birlik ırak, hüseyniaşiran, yegah     (1/4 + 1/4 + 1/4 = 3/4)

+(VH!V)\\.   her biri noktalı onaltıda birlik tiz eviç, tiz hüseyni, tiz dik acem

                             (1/16+1/32 + 1/16+1/32 + 1/16+1/32 = 1/4 + 1/32 = 9/32 toplam birim)

Son iki örnekte, aynı tizlik veya pestlik derecesine sahip notaların, parantezler " ( ) " içine alınarak gruplanması seçeneği görülmektedir. Bu sayede, her perde için ayrı bir tizlik veya pestlik öneki belirtilmesine gerek kalmamaktadır.

Üç veya daha fazla sayıda nota, bu defa köşeli parantezler " [ ] " içine alınırsa, “triole” yapılacağı kastedilmiş olur:

[RRR]                 üç nota dörtte birlik vuruşta

[DDDDD]_        beş nota ikide birlik vuruşta

[CNCSDR]\       altı nota sekizde birlik vuruşta

[CNC][SDR]\    üçer nota sekizde birlik vuruşta (altı nota dörtte birlik vuruşta)

Ancak, sadece iki nota köşeli parantezler " [ ] " içine alınırsa, ekine aldığı noktalı veya noktasız süre ilk notanın süresi olur. Parantezin kapsadığı iki notanın toplam değeri, noktalı takı sözkonusu ise, süre takısının sondaki karakteri noksan halinden iki adet kadardır. Noktasız takı sözkonusu ise, toplam süre dört adet o takı kadardır. Yani, "Taaaa ta" veya "ta Taaaa" şeklinde senkopasyon ifade edilmiş olur:

[RD]\.             sekizde birlik artı onaltıda birlik rast ile onaltıda birlik dügah

[CN].               dörtte birlik artı sekizde birlik çargah ile sekizde birlik neva

[*S]\\\          otuzikide birlik sus ile onaltıda birlik artı otuzikide birlik segah

[-(N!H)]          dörtte birlik yegah ile ikide birlik artı dörtte birlik pest hisar

[+(!NN^)]_      ikide birlik tiz saba ile birlik artı ikide birlik tiz bayati

Eğer köşeli parantezler " [ ] " bu kez üç nota için kullanılır, fakat hem başına hem sonuna süre değeri alır ise, baştaki süre (dörtte birlik nota için istisnai olarak " * " kullanılmak kaydıyla) ilk ve üçüncü notaları, sondaki süre ortadaki notayı temsil eder. Yani "ta Taaaa ta" veya "Taaaa ta Taaaa" şeklinde senkopasyon anlatılır:

\\[RCS]\        onaltıda birlik rast, sekizde birlik çargah, onaltıda birlik segah (ta Taaa ta)

\[NC!H]          sekizde birlik neva, dörtte birlik çargah, sekizde birlik hisar (ta Taaa ta)

*[SVH^]\       dörtte birlik segah, sekizde birlik eviç, dörtte birlik acem (Taaa ta Taaa)

Aşağıda, eser içinde belirtilmesi halinde, serbest de yorumlanabilecek türlü aksanlar ve süslemeler, ayrıca “ölçü çizgileri”, “dolap sayısı parantezleri”, “bağlaç parantezleri”, “triole parantezleri”, “zaman birimi”, “puandorg”, “senyo” ve “coda” simgeleri listelenmiştir:

'        üst çarpma

,         alt çarpma

"        tril/tremolo

",       ters tril/tremolo

#       mordan

#,      ters mordan

~        grupetto

~,       ters grupetto

|         ölçü çizgisi

||       çift yahut bitiş ölçü çizgisi

:|       dönüş ölçü çizgisi

|:       dönüşün yapılacağı ölçü çizgisi

{ }      dolap sayısı parantezleri

( )      nota gruplayıcısı ya da ölçülerarası bağlacı

[ ]      triole bağlacı

n/n    zaman birimi (örn. 3/4 = üç dörtte birlik vuruş)

@      puandorg

$       senyo

&       dal cada/coda

Ölçüleri belirterek dolap, senyo veya coda yapmak istediğimizde, ilgili ölçülerin başına ve sonuna senyo, koda ya da parantez içinde dolabın rakamını yazarız:

$|:     |     {1}|     |      |     :|{1}{2}|      |       |      |{2}$

Buna göre, soldan sağa doğru en sağdaki {1}’e kadar gidilir, oradan tekrar ölçüsünün görüldüğü başa dönülür ve bu kez en soldaki {1} atlanarak, {2}’ler arasındaki ölçülerin seslendirilmesiyle devam edilir. Senyo veya coda işaretine ulaşıldığındaysa baştaki senyoya yahut codaya dönülür.

Puandorg yapılmak istendiğinde, işareti notanın ve önekinin başına yazılır:

| @R_ @D_ |          iki kat ikide birlik (yani birlik) rast ve aynı değerde dügah

| SCN @!D  |          dörtte birlik segah, çargah, neva ve iki kat dörtte birlik zengule

1 2 <<< Önceki sayfa / Sonraki sayfa >>> 4 5