2010 İlkbaharı’nın bitimine doğru, Peşrev formundaki ilk Türk Klasikal müziği eserimi tamamladım. Bu eserde, daha önce kimse tarafından denenmediği anlaşılan “Nişabureyn” adını verdiğim bir makam terkibi ile “Devr-i Aryan” adını verdiğim bir usul kalıbı kullandım.

“Nişabureyn”, adının da işaret ettiği üzere, “İki-Nişabur”. En basit tarifle, çargah perdesinde Nişabur gösterip, yerinde Nişabur karar ediyor. Yani, sadece yarım-ses arayla iki defa Nişabur makamı sergiliyor. Seyrinin hakkını tam verebilmek için, bağlantı geçkilerinin efendice yapılması şart.

“Devr-i Aryan” ise, 7/8’lik vuruştaki Devr-i Hindi ile Devr-i Turan usullerine öykünüyor. Devr-i Hindi 3+2+2 vuruş, Devr-i Turan da 2+2+3 vuruş biçiminde düşünülürse, Devr-i Aryan geriye kalan son seçenek olan 2+3+2 vuruş kalıbında kurgulanıyor.

Makamın inceliklerini anlatmak daha uzun süreceğinden, önce usule bakalım.

Devr-i Aryan

Devr-i Aryan’ın velveleli ve velvelesiz olmak üzere iki şekli var. Her ikisi de 2+3+2 vuruş kalıbına oturuyor.

Velveleli Devr-i Aryan aşağıda görüldüğü gibi, Düm teke Tek ka-a teke teke şeklinde vuruluyor:

Velvelesiz Devr-i Aryan ise, yine aşağıda görüldüğü gibi, Düm Te ka-a teke şeklinde vuruluyor:

Yukarıdaki grafikler, M. Uğur Keçecioğlu’nun geliştirdiği “Usul-Velvele Editörü” programından üretildi. (K) kuvvetli, (O) orta, (Z) zayıf vuruş şiddettini temsil ediyor.

Mukayese maksadıyla, Devr-i Hindi ile Devr-i Turan usullerini de gösterelim. Önce velveleli ve velvelesiz Devr-i Hindi:

Şimdi de, velveleli ve velvelesiz Devr-i Turan’ı görelim:

Bu defaki grafik çıktılar M. Kemal Karaosmanoğlu’nun başlıca mimarı olduğu Data-Soft “Mus2okur - Türk Müziği Multimedya Ansiklopedisi” programından elde edildi. Kırmızı renkli darplar kuvvetli, mavi renkli darplar orta, yeşil renkli darplar zayıf şiddette olacak demek.

Nişabureyn

Nişabureyn makamını layıkıyla anlatabilmek için, bunun ilk kullanıldığı yer olan “Nişabureyn Peşrev”imin I. Hanesi ile Mülazimesi ortaya serilmelidir. Önce Peşrev’in I. Hane’sini görelim ve inceleyelim:

Devam etmeden önce bir not düşmek istiyorum: Nişabureyn Peşrev’i tamamen Arel-Ezgi-Uzdilek sisteminin normlarına ve ifade sınırlarına sadık kalarak yazdım. Tabiri caizse, “statü-koculuk yaparak tutuculuğa meydan okumaca” oldu. Bu çizgiyi benimsemenin icabı olarak, Nişabureyn makamının anlatımında da Arel-Ezgi-Uzdilek kuramına ait yerleşik terminolojiyi kullanacağım.

İncelemeye başlıyoruz. Giriş notası, F#, eviç perdesidir. B# ise çargah perdesidir (Si diyez ile Do, malum, Arel-Ezgi-Uzdilek sisteminde de enharmonik oluyor) ve ilk Nişabur’umuzun karargahıdır. İlk iki ölçüde, aşağıda belirtildiği gibi B# üzerinde Nişabur inişi gerçekleşiyor:

Fa bakiye diyezi (eviç)

Mi bakiye diyezi (acem)

Re bakiye diyezi (nim hisar)

Do büyük mücenneb diyezi (dik hicaz)

Si bakiye diyezi (çargah)

Arel-Ezgi-Uzdilek ekolünde buna “Nişabur beşlisi” deniyor. Gerçi nazariyatın ilk evrelerinde böyle bir tanımlama yok. Şu halde, ben “Nişabur eksik beşlisi” dersem her halde akademik hassasiyet arayışı çok abartılmış olmaz ve yürürlükteki ekole mugayir durmaz. Bu beşli cinsinin aralıkları, yukarıdan aşağı doğru, B T S K. Yani, bakiye + tanini + sagir (küçük) mücenneb + kebir (büyük) mücenneb. 53-ton Eşit Taksimat (Holder komması sistemi) dereceleri ile düşünürsek, tizden peste doğru sarkarken 4 + 9 + 5 + 8 komma.

Nişabur’un güçlüsü kabul edilen “neva=Re”, makam çargah perdesi üzerine ötelendiği (transpoze edildiği) için, “Re#=nim hisar” konumuna itildi. Nitekim, eserin girişinde çargah’ta Nişabur makamının güçlüsünün (D#) pek güzel vurgulandığı görülüyor.

Üçüncü ve dördüncü ölçülerde, F# G# A Bd notalarıyla kendini belli eden ve E# yeden alan bir Müstear geçki görülüyor. Keza, zikredilen sesler 9 + 5 + 8 kommaya karşılık gelen Müstear dörtlüsünden (T S K) başka birşey değil.

Tekrarlar yapıldıktan sonra, 8. ve 10. ölçüler boyunca, güçlüsü üzerinde gezinip yarım karar kılan buselik perdesi (B) üzerine kurulu Neveser gösteriliyor. Bu opsiyonel ve güzellik katan geçkinin zihinde bıraktığı tesire dayanılarak, çargah perdesinde Nişabur gibi başlayıp, çargah’ta Kürdi yarım karar yapılıyor.

Kürdi yarım karar... hatta, “Ferahnak kıvamında Zemzeme” bile denebilir... ancak bir küçük esinti kadar. 11. ölçünün sonunda hemen minör altılı (B# - G#) sıçrayışı yapılarak ve notasyonda enharmonik dönüşüm ile, 12. ölçüde acem (F) üzerinde yedenli Buselik geçki sergileniyor. Nitekim, F-G-Ab-Bb notalarıyla gösterilebilecek olan cins, 9 + 4 + 9 komma değerindeki T B T aralıklarıyla inşa edilen Buselik dörtlüsüdür.

Hanenin bitimine doğru, Ab G F E D notaları üzerinden (tizden peste 4 + 9 + 4 + 9 komma) iniş yapılarak, yani neva üzerinde Buselik dörtlüsü mukavemetiyle, çok ilginç biçimde, hayal-meyal “Nişabur eksik beşlisi hissi” uyandırılmış, sonra şaşırtıcı bir bağlayışla, 14. ölçüde tastamam bir biçimde yerinde Nişabur karar edilmiştir (tizden peste 4 + 9 + 5 + 8 komma).

I. Hanedeki seyri ultra-kompakt hale getirip özetlersek, Nişabureyn makamı pek güzel anlatılmış olacaktır:

1. I.Çargah’ta (B#) “Nişabur eksik beşlisi”,
   

2. II.Çargah – nim şehnaz (B# – G#>Ab) minör altılı atlayışı ile acem’de (F) yedenli Buselik,
   

3. III.Neva’da (D) Buselik vurgusuyla, neva’da hayali bir Nişabur hissi uyandır,
   

4. IV.Yerinde (buselik perdesinde) Nişabur karar.
   

*    *    *

Nişabureyn’in anlatımını iyice pekiştirmek üzere, Peşrev’in Mülazimesi’ne de bakmak faydalı olacaktır – Bilhassa, yerinde Nişabur’dan çargah perdesinde Nişabur’a uğrayıp nasıl aynı geri dönüleceğine dair bir “Nişabur bahçesi” örneği olduğu göz önünde tutulursa...

İşte Mülazime’miz:

I. Hane’nin son notası, yani yerinde Nişabur makamının karar perdesi olan buselik, Mülazime’ye geçişte bir sıçrama noktasıdır. Mülazime’nin girişinde yerinde Nişabur hissini sürdürmek üzere, F E D C# notalarıyla açılış yapılmış, ancak sürpriz bir dönüşle, buselik perdesi hiç duyurulmaksızın buselik üzerinde Nikriz çeşni tattırılıp 2. ölçü boyunca sunulmuştur. 2. ölçünün sonunda çok kısa bir Nikriz F# asma karar duraksamasının ardından, 3. ölçüde çargah’ta yedenli Nişabur çeşnisi gösterilmiş, kurnaz bir eksik beşli atlayışı ve enharmonik değişiklikle (F# > Gb), vakit yitirmeden 4. ölçüdeden 6. ölçüye kadar sürecek neva (D) eksenli ve yarım kararlı bir Nişabur geçki gerçekleştirilmiştir. 5. ölçünün kıvrak nağmesinde sergilenen Nişabur içre tadımlık Uşşak çeşni de dikkatten kaçmamalıdır. Son iki ölçü, I. Hane’nin kararıyla tıpatıp aynıdır. Yerinde Nişabur final motifi, IV. hane dışında, bütün hanelerin tesliminde aynıyla duyulabilir.

Şimdi, Mülazime’nin seyrini özetleyelim:

1. I.Yerinde (buselik perdesinde) Nişabur,
   

2. II.Buselik’te ve yarım kararlı Nikriz,
   

3. III.Çargah’ta Nişabur,
   

4. IV.Neva eksenli ve yarım kararlı Nişabur (tadımlık neva’da Uşşak çeşnisiyle),
   

5. V.Yerinde (buselik perdesinde) Nişabur karar.
   

Yarım-ses arayla iki Nişabur’u birbirine bağlamanın daha pek çok gönül alıcı yolu elbette olabilecektir. Buraya kadar açıklanan yordam, benim zevkimi ve makam anlayışımı ortaya koymaktan ibaret bir yaklaşımdı. Esasen, geleneksel müzik çevrelerimizde sürdürülmek istenen “keyfemayeşa tutuculuğa” biraz da meydan okumaydı desem abartılı olmaz!..

Benzer biçimde, 2+3+2 vuruş kalıbına tam riayet edildiği (yani Devr-i Hindi veya Devr-i Turan’a benzetilmediği) sürece, Devr-i Aryan usulünün darp organizasyonunu değiştirmek yahut çeşitlendirmek de bence sonuna kadar mübahtır.

Yeri gelmişken şunu da zikretmeyi dilerim ki, değerli dost ve latif bestekar İsmet Burkay, Devr-i Aryan usulünde bir Acem Aşiran Peşrevi besteleyerek beni onurlandırdı. Gönül okşayıcı bu eserin bir kaydını, İsmet hoca kendisi ud çalarak ve M. Uğur Keçecioğlu’nun programının “sanal kanun sesleriyle” destekleyerek gerçekleştirmiş. Ben de, dijital ortamda Devr-i Aryan ritim-sazlarını ekleyip, kaydı profesyönel bir miksajla “cilaladım”. Adeta “piyasacılara ne gerek?!” dedirten kalitedeki neticeyi, aşağıdaki linkten duyabilirsiniz:

İsmet Burkay’ın Devr-i Aryan usulünde Acem Aşiran Peşrevi’nin mp3 kaydı

Haydi bakalım, keşfedilmeyi bekleyen denenmemiş makamlar ile usuller üzerinden, “kalburüstü Batı öykünmecisi Alaturka sistemimizin” kanıksanmış doğrularına (vasatlarına) meydan okumaya ve statü-koyu biraz sarsmaya var mısınız?

3 Kasım 2010

Dr. Ozan Yarman